مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان بنایی تاریخی در شهر اردستان واقع در شمال استان اصفهان است. معمار بنا استاد محمود اصفهانی است.

تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد

·            دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد به صورت گنبدی ساخته شد

·            دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد

·            دوره سوم - در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد ویران و به صورت چهار ایوانی بنا شده‌است.

بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.

موقعیت جغرافیائی: از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا

مسجد جامع اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان(شیوه رازی)بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد ورودی‌های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است.

در قسمت شمالی مسجددوورودی قرارگرفته ‚‌یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می‌کند. این ورودی‌های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.

مسجد جامع اردستان از ۴ ایوان یا صفه تشکیل شده که بشرح زیر است:

صفه صاحب الزمان

صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه می‌باشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد می‌باشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق می‌باشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده‌است

ایوان شمالی

این ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.

ایوان شرقی

این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف می‌باشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفه‌ای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است.

ساخت رکن این مسجد به صفا.................. جمله الملک آن سعید لقا

ایوان غربی

این ایوان به صفه امام حسن مجتبی (ع) ویا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. ومیتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.

از کاملترین مساجد جامع چهار ایوانه کشور مسجد جامع اردستان است که ابتدا در شیوه خراسانی با شبستان ستون دار بنیاد نهاده شده و بعد ها در شیوه رازی و اصفهانی به چهار ایوانی دگرگون گشته است.

در ادامه مطلب جزئیات بیشتر این مسجد زیبا را ببینید.

آندره گدار در کتاب آثار ایران آورده است که مسجد جامع اردستان در ابتدا طرح شبستانی داشته که قسمتی از آن را به هنگام احداث گنبد خانه خراب کرده و در قسمت باقی مانده نیز، به هنگام تبدیل آن به مسجدی چهار ایوانی، تغییراتی داده اند. (گدار, ۱۳۶۸) او زمان ساخت گنبد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۶۵- ۴۸۵) یا کمی بعد از آن دانسته و نوشته است که در سالهای ۵۳۳ تا۵۵۵، که ایوان جنوبی مقابل گنبد خانه را با تزئیناتی متناسب با قسمتهای جدید پوشانده اند. (گدار, ۱۳۶۸) او همچنین بر این نظر است که مسجد جامع اردستان در همین دوره، به تقلید از مسجد جامع زواره، به مسجدی چهار ایوانی بدل شده است. (گدار, ۱۳۶۸) باقر آیت اله زاده شیرازی تاریخ فرضی گدار را برای احداث گنبد رد کرده و آورده است که ساختار این گنبد تفاوت مشخص با گنبد های مسجد جامع اصفهان دارد و احتمالا  جزو اولین گنبد های دو پوش بوده است. او درباره تاریخ ساخت ایوانها نیز نوشته است که با توجه به مدارک بدست آمده و بر خلاف ادعای گدار، مسجد در سال ۵۵۵ چهار ایوانی نشده، بلکه در آن سال فقط ایوان جنوبی احداث شده و ایوانهای دیگر از آثار دوره های بعد است. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)

بنای اولیه مسجد در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در جای بناهای احتمالاَ ساسانی احداث شده که در کاوشها، بقایای این ساختمانها آشکار گردیده است. کیفیت ساختمانی آثار به دست آمده حکایت از وجود بنایی عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. مسجد اولیه صحنی به وسعت صحن فعلی و چهار شبستان در چهار طرف صحن داشته و دیوار خشتی قطوری مسجد را محصور می کرده است. آثار موجود نشان می دهد که پوشش شبستان ها طاقهای آهنگ عمود بر اضلاع حیاط بوده است. با توجه به بخشهای مختلف مسجد، می توان گفت که همه قسمتهای مسجد اولیه در یک زمان ساخته نشده است و حداقل باید ساختمان شبستان جنوبی را متقدم بر دیگر شبستان ها و شبستان شرقی را آخرین بخش ساخته شده در مسجد اولیه دانست. ابعاد و شکل ستونها و نوع آجرها و گچ بری ها بر تقدم احداث جبهه جنوبی مسجد بر دیگر قسمتها دلالت دارد. در مسجد اولیه طاقهای آهنگ شبستان جنوبی احتمالا در محراب و منبر، همانند مسجد جامع نایین، به گنبدی کوچک بدل می شده است. دهانه میانی شبستان جنوبی در امتداد این گنبد وسیع تر از دهانه طرفین خود است و نمای این دهانه ارتفاع بیشتری دارد. در جبهه شمالی نیز دهانه میانی وسیع تر و ارتفاع آن بیشتر است.  مسجد اول بار در پایان نیمه دوم قرن ششم هجری قمری از سمت جنوب گسترش یافته است. یعنی با تخریب گنبد کوچک و افزودن قطعه زمینی در جنوب مسجد به آن، گنبد فعلی را احداث کرده اند. چند سال بعد با احداث ایوانی به جای شبستان جنوبی و احداث راهروهای شرقی و غربی گنبد، طرح شبستان اساساً تغییر کرد و مسجد در جانب جنوب غربی نیز گسترش یافت. بر اساس کتیبه های ایوان و گنبد خانه، این اقدامات در سالهای ۵۳۳ تا ۵۵۵ و به دستور ابوطاهر حسین ابن غالی انجام شده است. هدف اقدامات بعدی تغییر شبستان شرقی و غربی بوده است. در این مرحله با احداث جرزها ودیوارهای قطور، ستونها تقویت و طاق ها غالبا به صورت گهواره ای باز سازی شده است. علت این تغییر گسترده معلوم نیست و شاید علت نشست زمین، زلزله، تغییر سلیقه زمان یا ضعف ساختمانی شبستانها بوده باشد. مرحله بعدی تغییرات احداث ایوانهای شمالی و شرقی و غربی بوده است. ایوان شمالی و غرفه های اطراف آن همزمان و دقیقا در محل اولیه مسجد ساخته شده است. بنابراین بر اساس کتیبه ایوان شمالی، می توان تاریخ ساخت آن را سال ۹۴۶ دانست. این کتیبه بانی ایوان شمالی و غرفه های متصل به آن را علی ابن احمد طباطبایی زواره ای معرفی کرده است. در این زمان ابتدا، ساختمانهای طرفین ایوان شمالی در دو طبقه ساخته شد و سپس بتدریج دیگر قسمتهای مسجد نیز دو طبقه شد. وضع پوشش ایوان شمالی نشانه این است که سقف ایوان احتمالادر سال ۹۷۴ دچار خساراتی شده است. در این سال سقف را تعمیر کرده ودر تزئینات آن تغییراتی داده اند. با توجه به کتیبه های باقی مانده، سلطان بیک از حکام دوره شاه طهماسب صفوی، بانی این تعمیرات بوده است. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹) بنای اولیه مسجد در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در جای بناهای احتمالاَ ساسانی احداث شده که در کاوشها، بقایای این ساختمانها آشکار گردیده است. کیفیت ساختمانی آثار به دست آمده حکایت از وجود بنایی عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. مسجد اولیه صحنی به وسعت صحن فعلی و چهار شبستان در چهار طرف صحن داشته و دیوار خشتی قطوری مسجد را محصور می کرده است. آثار موجود نشان می دهد که پوشش شبستان ها طاقهای آهنگ عمود بر اضلاع حیاط بوده است. با توجه به بخشهای مختلف مسجد، می توان گفت که همه قسمتهای مسجد اولیه در یک زمان ساخته نشده است و حداقل باید ساختمان شبستان جنوبی را متقدم بر دیگر شبستان ها و شبستان شرقی را آخرین بخش ساخته شده در مسجد اولیه دانست. ابعاد و شکل ستونها و نوع آجرها و گچ بری ها بر تقدم احداث جبهه جنوبی مسجد بر دیگر قسمتها دلالت دارد. در مسجد اولیه طاقهای آهنگ شبستان جنوبی احتمالا در محراب و منبر، همانند مسجد جامع نایین، به گنبدی کوچک بدل می شده است. دهانه میانی شبستان جنوبی در امتداد این گنبد وسیع تر از دهانه طرفین خود است و نمای این دهانه ارتفاع بیشتری دارد. در جبهه شمالی نیز دهانه میانی وسیع تر و ارتفاع آن بیشتر است.  مسجد اول بار در پایان نیمه دوم قرن ششم هجری قمری از سمت جنوب گسترش یافته است. یعنی با تخریب گنبد کوچک و افزودن قطعه زمینی در جنوب مسجد به آن، گنبد فعلی را احداث کرده اند. چند سال بعد با احداث ایوانی به جای شبستان جنوبی و احداث راهروهای شرقی و غربی گنبد، طرح شبستان اساساً تغییر کرد و مسجد در جانب جنوب غربی نیز گسترش یافت. بر اساس کتیبه های ایوان و گنبد خانه، این اقدامات در سالهای ۵۳۳ تا ۵۵۵ و به دستور ابوطاهر حسین ابن غالی انجام شده است. هدف اقدامات بعدی تغییر شبستان شرقی و غربی بوده است. در این مرحله با احداث جرزها ودیوارهای قطور، ستونها تقویت و طاق ها غالبا به صورت گهواره ای باز سازی شده است. علت این تغییر گسترده معلوم نیست و شاید علت نشست زمین، زلزله، تغییر سلیقه زمان یا ضعف ساختمانی شبستانها بوده باشد. مرحله بعدی تغییرات احداث ایوانهای شمالی و شرقی و غربی بوده است. ایوان شمالی و غرفه های اطراف آن همزمان و دقیقا در محل اولیه مسجد ساخته شده است. بنابراین بر اساس کتیبه ایوان شمالی، می توان تاریخ ساخت آن را سال ۹۴۶ دانست. این کتیبه بانی ایوان شمالی و غرفه های متصل به آن را علی ابن احمد طباطبایی زواره ای معرفی کرده است. در این زمان ابتدا، ساختمانهای طرفین ایوان شمالی در دو طبقه ساخته شد و سپس بتدریج دیگر قسمتهای مسجد نیز دو طبقه شد. وضع پوشش ایوان شمالی نشانه این است که سقف ایوان احتمالادر سال ۹۷۴ دچار خساراتی شده است. در این سال سقف را تعمیر کرده ودر تزئینات آن تغییراتی داده اند. با توجه به کتیبه های باقی مانده، سلطان بیک از حکام دوره شاه طهماسب صفوی، بانی این تعمیرات بوده است. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)

این مسجد در دوره سلجوقیان فقط یک ایوان بزرگ در جبهه جنوبی داشته است و جبهه های دیگر شکل اصلی خود را به صورت شبستانی حفظ کرده بودند.سه ایوان دیگر در دوره های بعد بنا شده اند.ایوان شمالی در ۹۴۶ ایوان شرقی در پایان قرن یازدهم هجری قمری ، ایوان غربی در اوایل قرن دوازدهم حجری قمری. مناره مسجد را احتمالا در زمان احداث گنبد و ایوان جنوبی یا بعد از آن ساخته اند. شرودر (Schroeder, 1904)، با توجه به مصالح ساختمانی مناره، معتقد است که احتمالا این مناره جزئی از ساختمان مسجد اولیه بوده است. اما شواهد دیگرنظریه شرودر را رد می کند.از سال ۱۳۵۳ تا حدود سال ۱۳۵۹شمسی بنای مسجد را تعمیر استحفاظی و استحکامی کرده اند. (آیه اله زاده شیرازی, ۱۳۵۹)

بنای مسجد جامع اردستان در مرکز محله محال اردستان واقع شده و از کهن ‌ترین مساجد ایران است که براساس بررسی های صورت گرفته بنای اولیه آن ، مربوط به قرون اولیه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجدید بنا و در دوره های دیگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. براساس بررسی‌های باستان ‌شناسی، مسجد جامع اولیه اردستان، بین اواخر قرن دوم هجری تا نیمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقایای ساختمان‌های بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. در نیمه دوم قرن ششم هجری، با تخریب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اولیه، گنبدخانه کنونی بنیاد شده و چندی بعد از آن، ایوان جنوبی و رواق‌های متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ ترکیب اصلی، تغییراتی در جرزها و پایه‌ها به منظور تقویت و تحکیم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی که احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ایوان‌های دیگر ـ خاوری، باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای دیگر ـ مدرسه و حسینیه ـ نیز در همین دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ایوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در یک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اولیه بنا شده است.

مسجد اولیه با نقشه شبستانی ستون دار، دارای صحن مرکزی تقریباً به اندازه صحن فعلی شبستان‌های ستوندار در چهار جانب صحن، دیوار خشتی محصور کننده و سردر بوده است. شبستان‌های جنوبی و شمالی مسجد دارای پنج دهانه عریض به طرف صحن و سه چشمه عمق و شبستان‌های خاوری و باختری دارای شش دهانه کم عرض‌تر به طرف صحن و دو چشمه عمق بوده‌اند. از نقطه نظر ساختمانی، ستون‌ها دارای تفاوت‌های مشخصی بوده‌اند که به نظر می‌آید به خاطر وجود دوره های مختلف ساختمانی باشد. در گوشه شمال باختری مسجد، ساختمان کوچک و مجزایی ـ در فصل مشترک مسجد و مدرسه ـ قرار دارد که نمازخانه‌ای هم زمان با مسجد اولیه بوده است. پوشش این نمازخانه در دوره های گذشته تجدید شده، ولی دیوارها و قوس‌های خشتی پایین آن دست نخورده باقی مانده است. بقایای ستون‌ها، جرزها و تزیینات مسجداولیه، در دالان ورودی جنوبی باختری، شبستان باختری و شبستان شمال خاوری کشف شده است. مصالح مسجد اولیه، آجر با ملاط گچ بوده و تزیینات آن را گچ بری، آجرکاری و نقاشی روی گچ تشکیل می ‌داده است.

بنای کنونی مسجد با طرح چهار ایوانی در کنار بناهای قدیمی دیگری چون حسینیه، آب انبار، مدرسه علمیه، کاروان سرا و بازارچه قرار گرفته و مشتمل بر سردر، صحن، ایوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان‌های متعدد، رواق، بخش‌های زیرزمینی و کتیبه های تاریخی و تزیینات نفیس است. این مسجد در اصل شش ورودی داشته که از طریق دالان‌هایی به صحن مرکزی مربوط می ‌شده، اما ظاهراً دو ورودی مسدود شده است. ورودی اصلی در گوشه جنوب باختری مسجد و سر راه دشت محال قرار گرفته و نمای آن دارای قوس پنج او هفت، دو طاقنمای محرابی شکل، دو لچکی، دو نیم ستون آجری، دو قاب تزیینی و دو سکوی آجری است. صحن مسجد به ابعاد 84/20×10/25 متر با ایوان‌ها و غرفه های دو طبقه در برگرفته شده است. ایوان جنوبی صحن با طاق گهواره‌ای و تزیینات بسیار زیبای گچ بری و آجرکاری و کتیبه نفیس و تاریخی مربوط به دوره سلجوقی مهمترین ایوان مسجد است. متأسفانه قسمت عمده تزیینات ایوان فروریخته، با این حال، کتیبه تاریخی آن تقریباً سالم باقی مانده است. این کتیبه به خط نسخ در متن تزیینی گچبری شده است. بر طبق مفاد این کتیبه، ساختمان ایوان جنوبی و رواق باختری متصل به آن در سمت راست و دو رواق متصل سمت چپ آن، در سال 555هـ . ق توسط ابوطاهر بن غالی ساخته شده است.

این ایوان، از طریق درگاه های جانبی، به شبستان‌های مجاور گنبدخانه و به وسیله مدخلی با قوس جناغی، به داخل گنبدخانه راه پیدا می ‌کند. برجانب باختری مدخل گنبدخانه، سنگ نوشته‌ای مشتمل بر فرمان شاه عباس اول مبنی بر تخفیف مالیات شیعیان اردستان، مورخ 1024هـ . ق نصب، شده است.

گنبدخانه مسجد دارای نقشه مربع است که در بالا با چهار گوشواره و چهار طاق نمای تزیینی به هشت ضلعی تبدیل گشته و سپس توسط قوس‌های کوچکتری به 16 ضلعی و دایره مبدل شده و پاکار گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دو پوسته پیوسته است. پوسته داخلی گنبد، از نوع ترکین و مقطع گنبد بیرونی، شبدری تند است. دهانه گنبد خارجی در حدود 10 متر، ارتفاع گنبد داخلی از تیزه آن تا کف حدود 19 متر و ارتفاع گنبد خارجی حدود 50/21 متر است. نیروی رانشی و فشار گنبد، از شمال، خاور و باختر توسط ایوان جنوبی و شبستان‌های خاوری و باختری و از جنوب توسط جرزهای پشتیبان قوی مهار می‌شود. سطح زیرین گنبد، با نقوشی شبیه کلوک بندان نُه رجی و شانزده باریک طاق به نحو زیبایی تزیین شده است. سطوح بخشی از دیوارهای گنبدخانه نیز با تزیینات گچبری و گل انداز آجری به صورت پنج رجی مزین شده است. در بالای بخش چهار ضلعی بنا، کتیبه سرتاسری گنبدخانه به خط نسخ بر زمینه تزیینی گچ بری شده است. به نظر می ‌رسد که ساختمان گنبدخانه اندکی قبل از این تاریخ ساخته شده و در این سال، تزیینات آن به اتمام رسیده و در سال 555هـ . ق ، ایوان جنوبی به آن اضافه شده باشد. در اضلاع باختری و خاوری گنبدخانه، درگاه‌هایی وجود دارد که طاق آنها مزین به کتیبه های قرآنی و به خط کوفی است.

محراب اصلی بنا در ضلع جنوبی به ارتفاع تقریبی 7 و عرض 40/4 متر مشتمل بر دو حاشیه کتیبه و دو طاق نمای تو در تو با قوس تیزه‌ داراست که هرکدام بر دو ستون گچ بری قرار گرفته‌اند. هر کدام از بخش‌های محراب به طور مجزا دارای قاب آجری است. سرستون‌ها نیز از آجر هستند. قسمت ازاره محراب که حاوی تاریخ ساخت است، آسیب دیده، اما با توجه به تشابه کتیبه آن با کتیبه سرتاسری زیرگنبد به نظر می‌رسد که از ساخته های سال 553هـ . ق باشد. نقوش تزیینی محراب، متشکل از گل و بوته و خطوط اسلیمی و کتیبه های آن نیز به خط کوفی و نسخ متضمن آیات قرآنی است. علاوه بر این محراب، در شبستان‌های مجاور گنبدخانه، هرکدام دو محراب کوچکتر به قرینه همدیگر با تزیینات مشابه قرار داشته که محراب‌های شبستان سمت چپ به ابعاد 60/1×70/3 متر سالم‌تر برجای مانده‌اند. بر روی لایه های گچی ازاره شبستان‌های مسجد، به خصوص در شبستان‌های جنوبی، مجموعه‌ای از یادگاری‌ها و یادداشت‌ها متعلق به دوره های مختلف تاریخی به جای مانده که قدیمی‌ترین آنها مورخ 792هـ . ق و مربوط به خواندن خطبه در مسجد است. با توجه به کتیبه های موجود، ایوان شمالی مربوط به اوایل دوره صفوی است و ایوان خاوری( معروف به صفه امیر جمله) نیز از ساخته های دوره صفوی است. به نظر می ‌رسد که بنای اصلی مناره متعلق به دوره سلجوقی یا بعد از آن باشد.

این مسجد در دوره اخیر به صورت علمی مورد مطالعه و تعمیر قرار گرفته و به شماره 180 به ثبت تاریخی رسیده است.