بازار یزد
مجموعه تاریخی بازار شهر یزد از میراثهای معماری و شهرسازی ایرانی با اصول حاکم بر معماری کویری است که به سبب اهمیت در فهرست گنجینه نفیس آثار ملی وتاریخی ایران به ثبت رسیده است و آثاری از قرن نهم (روزگار جهانشاه قراقویونلو تا دوره قاجار) را در برمی گیرد. این مجموعه از لحاظ معماری از دوبخش متمایز تشکیل شده‌است: یکی بخش درون حصار شهر قدیم و دیگری بخش بیرون از این حصار (برج وباروی شهر) بخش نخست بازار از گوشه شرقی مسجد جامع تا محله دارالشفاء امتداد یافته است.مهم‌ترین عناصر داخلی این بخش حصار بازارچه فهادان در محله قدیمی یوز داران و بازار چهار سوق است. بازارچه‌های: کوشک نو، شاه ابوالقاسم (شهاب الدین قاسم طراز) رباطک، دروازه شاهی و بازار نو نیز در این بخش جای دارند.بخش بیرون از حصار شهرکهنه، عمدتا شامل مجموعه بازارها و میدان خان و از لحاظ اقتصادی فعال‌ترین بخش بازاراست. این بخش براثر خیابان کشی های دوره پهلوی بخصوص خیابان قیام (شاه سابق) درمحور شرقی - غربی دو پاره شده و با از دست دادن ساختار اصلی خود به دو بخش‌شمالی و جنوبی تقسیم شده است.
بخش شمالی شامل دو محور بازار خان(یکی در جهت قبله و دیگری عمود بر آن)،بازار زرگری، بازار افشار، بازار دروازه مهریز، بازار صدری، سرای وکیل، سرای شیرازی،سرای والی، سرای افشار، بازار دقاقی، سرای غلامعلی خراسانی،چهار سوق بازار خان،سرای پنجه علی، سرای تهرانی، بازار لب خندق،تیمچه میر افضلی ،تیمچه افشار،سرای‌حاج عبدالحمید و سرای خان کهنه است . مسجد بیاق خان، مدرسه عبدالرحیم خان،حسینیه شاهزاده فاضل و آب انبار دروازه مهریز در همین بخش جای دارند. بخش جنوبی بازار نیز میدان خان، بازار قیصریه، بازار پنجه علی ،بازار مسگری، بازار زیر منار میدان،بازار چیت سازی، بازار کاشی گری ،بازار مسجد ملااسماعیل ، سرای شیرازی،سرای‌سادات، بازار تبریزیان، بازار علاقبندی، (دالان) تیمچه حاجی علی اکبر ریسمانی،بازارجعفر خان، بازار سراجی‌ها، بازارچه‌دوگانه مشیر، بازار محمد علی خان، سرای اعراب،سرای شیرازی، بازارچه لرد باجوردی و بازارچه کوچه میر قطب را در بر می گیرد. مدارس‌خان، شفیعیه و مصلی و مساجد میدان خان، ملااسماعیل و حمامهای میدان خان و منیر و آب انبار های خواجه و میدان خان نیز در این بخش قرار دارند. از میان راسته های بازار یزد در درجه اول بازار خان اهمیت دارد که از ساخته‌های محمد خان والی، حاکم یزد در قرن سیزدهم است. اکثر مغازه های این راسته طی خیابان‌کشی‌های جدید شهر یزد و به همراه بخشی از بازار محمد علی خان، بازار پنجه علی و تمام بازار اروسی دوزها از بین رفته است. در بخش شرقی میدان میر چقماق که خود اثری از قرن نهم و یادگاری از دوران حکومت امیر چقماق شامی است(1) بازاری کهنسال به نام‌بازار حاجی قنبر وجود دارد. قدیمی ترین بازار یزد و از بناهای نظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی است که از سوی جهانشاه قراقویونلو (872-841) حاکم یزد بود. در قرن‌سیزدهم بر سر در این بازار، تکیه زیبای بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده می‌شود احداث شده است که عمده‌تزئینات آن کاشی معقلی است. این بنای عظیم وفخیم که نزد مردم به تکیه امیر چقماق شهرت دارد، به نوعی معرف شهر یزد است. میدان‌حسینیه امیر چقماق در گوشه شرقی مجموعه‌بازارهای یزد با عناصر متشکله پیرامون آن‌شامل سه آب انبار،مسجد امیر چقماق، حمام، کاروانسرا، کارگاههای بازاری و مقبره نیز ازعمده ترین فضاهای شهری یزد محسوب می‌شود. این میدان به لحاظ اهمیت فضای‌شهری، با میدان نقش جهان در اصفهان و میدان گنجعلی خان در کرمان قابل مقایسه است. نخل چوبی گوشه جنوبی میدان از عناصر متحرک میدان حسینیه است که به‌مناسبت بزرگداشت شهادت امام حسین علیه‌السلام، در بعد از ظهر عاشوراو به دوش‌مردم دو را دور حسینیه گردانده می شود. دیگر راسته بازارهای یزد عبارتند از بازار پنجه علی ،بازار افشار، بازار جعفر خان،بازار صدری، بازار دروازه مهریز، بازار لب خندق، بازار چیت سازی و بازار علاقه بندی که فعالیت عمده تجاری آنها در زمینه منسوجات است. تنها بازار های صنفی یزد راسته های مسگری، زرگری و آهنگری است. بازار آهنگری با نام بازار کاشی‌گری نیز صرف مجموعه‌ای از کارگاههای کوچک آهنگری و تهیه ابزارهای ساده کشاورزی مورد نیازروستاییان است. چهار سوق بازار خان که در محل تلاقی دو محور این بازار واقع است یکی از انواع زیبای چهار سوق در بازارهای ایران است. سقف این چهار سوق با کاربندی نفیس آجری ودر سه مرحله بر روی هم اجرا شده است. این چهار سوق از نظر مهندسی ساخت یکی از کم نظیر ترین سازه های معماری سنتی یزد است که تشریح ویژگیهای آن در چند سطرممکن نیست. مساجد و مدارس علمیه از عناصر تفکیک ناپذیر مجموعه بازار شهر یزد هستند وشهر یزد از نظر تعدد این مراکز در میان شهرهای ایران به (دارالعباده) شهرت دارد. مسجدجامع در کنار بازار چهار سوق و بازار شاهی و مدرسه علمیه امام خمینی در داخل برج وباروی قدیم شهر قرار دارند. مسجد جامع نو یا امیر چقماق، مسجد و مدرسه مصلی‌معروف به (مصلای صفدرخان)، مسجد بیاق خان، مسجد و مدرسه ملااسماعیل، مسجدریگ، مسجد ساباط ،مسجد حاجی حسین پوستینی، مسجد شاه طهماسب ،مسجدپوست فروشان، مسجد بازار حاجی قبر ، مدرسه علمیه خان، مدرسه علمیه شفیعیه ومدرسه عبدالرحیم خان از اجزاء مجموعه بازار یزد هستند. این مدارس همگی (به جزمدرسه شفیعیه) در دو طبقه طراحی و ساخته شده اند و مسجد ملااسماعیل به عنوان‌بزرگ‌ترین مسجد شهر پس از انقلاب اسلامی همواره محل برگزاری نماز جمعه بوده‌است. بازار یزد از لحاظ معماری، وسعت و تعداد بازارچه‌ها و سراها یکی از زیباترین و بزرگترین‌بازارهای ایران و خاورمیانه بشمار می‌رود و از لحاظ تعدد بنا و گستردگی آن در نوع خود بی‌نظیر است. طی سالهای گذشته سازمان میراث فرهنگی اقدامات مهمی برای ترمیم و تعمیر این میراث کهن باستانی انجام داده است و روزانه دهها گردشگر داخلی و خارجی ازبازار یزد فیلم و عکس تهیه می‌کنند.
