بنکوه

رودخانه حبله رود و منطقه بنکوه در شمال شهر گرمسار به دلیل دارا بودن ویژگی های اقلیمی و طبیعی و ژئومورفولوژی، دارای قابلیت ها و جاذبه های طبیعی و تاریخی فراوانی در جهت توسعه توریسم و گردشگری می باشد و می تواند مأمن و پناهگاهی برای مردم شهرستان گرمسار در تابستان های گرم و سوزان باشد و در ضمن به توسعه پایدار منطقه و حفظ طبیعت بکر و زیبای منطقه نیز بیانجامد.        

مهمترین قابلیت های منطقه مورد مطالعه آب و هوای مطبوع کوهستانی ؛رودخانه حبله رود، قلعه باستانی  استوناوند ؛ کوههای مرتفع و طبیعت بکر آن می باشد. به دلیل کوهستانی بودن منطقه ؛این منطقه به صورت بکر باقیمانده است و این ویژگی یکی از جذابیت های منحصر به فرد محسوب می شود. از طرف دیگر وجود مزارع و باغات روستایی و ارتفاعات اطراف آن، قابلیت های بیشماری برای علاقه مندان به طبیعت و ورزشهای مختلف بوجود آورده است. این منطقه علاوه براینکه مکانی برای گذران اوقات فراغت خانواده ها می باشد، ویژگی های دیگری دارد که می تواند برای ورزشکاران، کوهنوردان و علاقه مندان به حیات وحش وماهیگیری و همچنین دانشجویان رشته های مختلف از جمله زمین شناسی ،زیست شناسی ،باستان شناسی ،معماری،مردمشناسی وجغرافیا  جذاب و جالب توجه باشد.

فاصله نسبتاً مناسب از شهرهای آرادان و گرمسار ( حدود 15 کیلومتر) وشرایط متفاوت آب وهوایی با دشت گرمسار مهمترین فرصت برای توسعه گردشگری در منطقه می باشد. علاوه بر این در همسایگی این منطقه ، جاذبه باالقوه ویا باالفعل گردشگری مشابه  که امکان رقابت با منطقه مورد مطالعه موصوف را داشته باشد، وجود ندارد و این خود یک فرصت و موقعیت منحصر به فرد محسوب می گردد.

فصل اول- شناخت و بررسی وضع موجود

1-1- پیشینه تاریخی منطقه

 منطقه مورد مطالعه به دلیل واقع شدن بر سر راه باستانی گرمسار [خوار] به مازندران  از نظر تاریخی  ونظامی دارای اهمیت ویژه ای بوده است. احداث دژ مستحکم استوناوند در حاشیه رودخانه حبله رود اهمیت سوق الجیشی آن رانشان میدهد. برخی از محققین دروازه بحر خزر را همین محل میدانند.دره رودخانه حبله رود یکی از گذرگاههای تاریخی کشور است که بخشهای مرکزی را به شمال کشور متصل مینمود.همچنین در دوره صفویه جاده سنگفرش سیاهکوه در ادامه از طریق این دره اصفهان را به بهشهر (پایگاه تابستانی صفویه) متصل میشد. برخی محققین قلعه استوناوند را محل زندانی شدن بیوراسب به دست فریدون میدانند.این قلعه که حدود 3800 سال قدمت دارد ،از دژهای باستانی ایران است وسرگذشت آن از دوران افسانه ای وباستانی ایران آغاز میشود وبه روزگاری میرسد که فریدون به یاری کاوه  بر بیوراسب دست می یابد واو را در دژ استوناوند زندانی میکند.

یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان ذیل کلمه استوناوند مینویسد:

«نام قلعه ای مشهور درناحیه دماوند ، از اعمال ری که به آن جرهد نیز میگویند وآن از قلعه های قدیمی ومستحکم است که گفته میشود که قدمت آن از سه هزار سال میگذشته و در دوران شاهان ایران قبل از اسلام در دست خاندان مسمغان بوده است.»

علیرغم فتح منطقه خوار در سال 22 هجری قمرد توسط نعیم ابن مقرن ، حکومت مسمغان تا زمان مهدی (خلیفه عباسی) برقرار بود تا اینکه در سال 141 هجری توسط خالد ابن برمک این قلعه محاصره شد وحکومت مسمغان برچیده شد.

با توجه به  اهمیتی که این  قلعه از نظر نظامی داشته است وکلید مازندران ودار المرز محسوب می شده ، لذا طی قرون گذشته چندین بار توسط حکومتهای مختلف دست به دست شده است .

آخرین بار این قلعه توسط لشکریان شاه اسماعیل صفوی در سال 909 هجری قمری محاصره وامیر حسین کیای چلاوی (حاکم فیروزکوه ،ماوند،خوار و ورامین وسمنان )  که در این قلعه پناه گرفته بود را به اسارت در آورد ودر قفس آهنین به اصفهان منتقل نمود ودر میدان اصفهان سوزانیدند.

به گفته افراد بومی ، در هنگام ساخت راه آهن شمال وتعبیه پل وتونل در این ناحیه ، دروازه سنگی گذرگاه  مورد تخریب واقع شد واز بین رفت.

به دلیل قرار گرفتن روستاهای این منطقه در محل ورود رودخانه به دشت گرمسار وفراوانی آب ،این روستاها از سکونتگاههای قدیمی وآباد شهرستان گرمسار محسوب میگردد.وجود قلعه ها وتپه های تاریخی نشانه سکونت دیرین در این منطقه میباشد . 

2-1- مشخصات جغرافیایی منطقه

منطقه گردشگری بنکوه در شمال شهر گرمسار وبخش انتهایی رودخانه حبله رود واقع گردیده است . این منطقه   بین 35 درجه و 16 دقیقه  تا 35 درجه 18 دقیقه عرض شمالى و 52 درجه و 23 دقیقه تا 52 درجه و25 دقیقه  طول شرقی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا بین 970 تا 1020 متر می باشد.

این منطقه در فاصله حدود 15 کیلومتری  شهرگرمسار قرار دارد.

3-1- ویژگیهای اقلیمی و زیست محیطی

1-3-1- ویژگی های اقلیمی

منطقه مورد مطالعه در دامنه جنوبی رشته کوههای البرز واقع شده و ارتفاعات البرز درشمال این منطقه قرار دارد. آب وهوای گرمسار بیابانی گرم خفیف میباشد وهرچه به سمت ارتفاعات پیش رویم بر میزان بارندگی ها افزوده میشود. آب وهوای منطقه بنکوه ، بیابانی معتدل است. ریزش اکثر بارندگی ها در دوره سرد سال اتفاق می افتد و فصل خشک بر دوره گرم سال منطبق است.  در فصول زمستان و اوایل بهار بیشترین بارندگی در منطقه رخ می دهد.

هر چند در فصل تابستان به علت نفوذ توده پر فشار جنب حاره ای و کم فشار حرارتی کویر مرکزی، خشکی در منطقه حاکم می باشد، ولی گاهگاه در اثر نفوذ هوای مرطوب دریای خزر به منطقه، در ماههای تیر، مرداد و شهریور نیز بارشهای رگباری در منطقه صورت می گیرد.

بر اساس آمار ارائه شده از سوی شرکت آب منطقه ای سمنان ،میانگین بارندگی سالانه ایستگاه بنکوه 7/140 میلیمتر میباشد.(دوره آماری 85-65 )

جدول شماره (1)میانگین آمار بارندگی ماهانه وسالانه در ایستگاههای گرمسار وبنکوه

ماه

مهر

آبان

آذر

دی

بهمن

اسفند

فروردین

اردی بهشت

خرداد

تیر

مرداد

شهریور

میانگین سالانه

دوره آماری

ایستگاه

بنکوه

7/2

6/10

1/17

5/18

7/19

4/24

2/20

8/17

3/3

4/3

7/2

5/0

7/140

65-85

گرمسار

3/1

2/8

11

14

6/15

9/19

1/18

9/10

1/2

3/2

9/0

2/0

3/104

68-85

ماخذ: شرکت آب منطقه ای سمنان

مهمترین پارامتر اقلیمی، میانگین سالانه دمای هوا می باشد.با توجه به اینکه منطقه بنکوه فاقد ایستگاه هواشناسی میباشد وبا عنایت به نزدیکی آن به شهر گرمسار میتوان پارامتر های آب وهوایی شهر گرمسار را باکمی اصلاح برای منطقه موصوف نیز به کار برد. میانگین سالانه دمای هوا در منطقه مورد مطالعه، حدود  5/16 درجه سانتیگراد است. ماههای تیر ومرداد با دمای متوسط حدود 30 درجه سانتیگراد گرمترین ماههای سال وماههای دی وبهمن سرد ترین ماههای سال میباشند.همچنین تعداد روزهای یخبندان 66 روز در سال میباشد

علاوه بر این جریان رودخانه دائمی حبله رود در طول دره، وجود باغات و مزارع سرسبز موجب افزایش  رطوبت نسبی گردیده است.

به دلیل قرار گرفتن این منطقه در یک منطقه کوهستانی و ارتفاع حدود 1000 متری از سطح دریا، آب و هوا و اقلیم منطقه در فصول بهار و تابستان و اوایل پائیز جهت بهره برداری گردشگران بسیار مساعد می باشد.

 

2-3-1 پوشش گیاهی و حیات جانوری

منطقه مورد مطالعه به دلیل اقلیم خشک ،شرایط جوی وترکیب وبافت خاک آن از نظر پوشش گیاهی نسبتا فقیر است .گیاهان این منطقه را اغلب گیاهان مقاوم به شوری وخشکی تشکیل میدهد .

گیاهان منطقه را انواع  چمن و سالسولا ، اشنان ،خارشتر   تشکیل  می دهند.درختچه های گز در حاشیه رودخانه به همراه نیزار ها بیشه های کوچکی را بوجود آورده اند. مناطق اطراف ایستگاه بنکوه و به ویژه ارتفاعات آن از نظر حیات وحش نیز نسبتاً غنی می باشد .

انواع پرندگان کنار آبزی همچنین حیوانات درنده و وحشی شامل  گرگ، ، روباه و شغال در کوههای منطقه زندگی می نمایند.همچنین برخی از انواع ماهی از جمله قزل آلا نیز در این رودخانه زیست مینمایند.

از پستانداران مهم باید از میش و قوچ و بز وحشی نام برد که درمعمولا در ارتفاعات  زندگی می کنند.

3-3-1 مشخصات زمین شناسی و توپوگرافی                      

منطقه مورد مطالعه در جنوب رشته کوه البرز و در زون زمینی ساختی البرز مرکزی قرار دارد. روند کوهها شرقی- غربی بوده و تحت تأثیر کوهزایی آلپی به شکل فعلی درآمده است.

دره رودخانه حبله رود با جهت کلی شمالی – جنوبی این کوهها  را قطع نموده و رودخانه حبله رود در این دره جریان مییابد.

از نظر زمین شناسی تشکیلات کرج متعلق به دوره ائوسن مشتمل بر توف،داسیت سبز و شیل های تیره خاکستری وماسه سنگهای توف دار قدیمی ترین سازندهای زمین شناسی منطقه هستند رخنمون وسیع این تشکیلات را در ارتفاعات کوه قبر و سیاه ریز  میتوان ملاحظه کرد.

در محدوده حوزه آبریز و دشت گرمسار طبقات زمین شناسی از تشکیلات دوره سوم و چهارم تشکیل یافته است  . قدیمی ترین نهشته هایی که در این دشت وجود دارند ،تناوبی از شیل ،ماسه سنگها و توفهای  سبز متعلق به سازند کرج هستند  که به علت اثر شدید زمین ساخت و چین خوردگی حاصل از فاز پیرنه ای  به شدت چین خورده و گسلیده شده اند .

بر روی این نهشته ها ،رسوبات تبخیری مانند گچ و آهکهای کم عمق از پیشرفت دریای ،زمان ائو سن و الیگوسن بر جای مانده است .در فاز بعدی پیشرفت دریا سازندهای قرمز زیرین وهم در قسمتهای شرقی و غربی دشت با گسترش چشمگیری نهشته های بعدی را تشکیل می دهند حدود شمال دشت گرمسار ،مظاهر تشکیلات دوران پلیوسن دیده می شود.

در این نواحی ،این تشکیلات از کنگلومرای با ضخامت تا 200 متر تشکیل شده اند که در حدود خروجی  رودخانه حبله رود بسیار سخت شده اند .

از آنجا که بیشترین کانونهای لرزه خیز در شمال گرمسار واقع شده است . زمین شناسی این منطقه به ویژه درمحل گسلهای فعال اهمیت خاص دارد . در منطقه شمال گرمسار ،رخساره های رسوبی مربوط به دوره ترشیاری با کنگلومرای قاعده ای و ماسه سنگ شروع شد . که به طور دگر شیب روی سنگهای کرتاسه پایین قرار گرفته است . در بعضی نقاط ( شمال غربی دره سولک )نیز رسوبات کرتاسه پایانی با دگر شیبی فرسایشی زیر رسوبات تر شیاری قرار گرفته است و معمولا کنگلو مرای قاعده ای و ماسه سنگها به وسیله توده های نفوذی متشکل از جریان گدازه های زیر دریایی در محیط تخریبی و قاره ای قطع گردیده است .

با پسروی دریای زمین شناسی اواخر ائوسن ،در غرب سر شاخه های رود شور و ناهمواری شمال شهرک صنعتی فجر و عروس پران که خشکی زایی در دوره الیگوسن و میوسن به جهت بالا آمدن البرز بر اثر آخرین کوهزایی معادل پیرنه ای بین ائوسن – الیگوسن آغاز گردیده ، دره رود شور در اثر عمل زمین ساخت کاملا به هم ریخته که احتمالا تاثیر جنبش های معادل پاسارین ،عامل غالب در این به هم ریختگی  بوده است و به احتمال قریب به یقین،فعالیت گسل های دره رود شور و گسل کوه اژده ها و همچنین گسلهای شمالی و جنوبی کلرز  از همین زمان آغاز شده است .

پس از تاثیر جنبش کوهزایی پاسارنی ،ارتفاعات شمال مخروط افکنه گرمسار طی دوره پلیوس تا زمان حال ،تحت تاثیر فرسایش آبهای روان پس از دوره یخبندان بر روی دشت سر ،جنوب البرز شکل گرفت .رودخانه حبله رود به عنوان یک رودخانه پیشین رود دستخوش تحولات کوهزایی و زمین زایی و سایر حرکات تکتو نیکی در طول حیا ت خود گشته است و گسل های فعال متعددی آن را قطع نموده است .

4-3-1 مخاطرات طبیعی (سیل، زلزله، رانش زمین و...)

مهمترین خطرات طبیعی در محدوده مورد مطالعه سیل وزلزله می باشد. رودخانه حبله رود  به دلیل وسعت وشکل حوزه، شیب نسبتاً زیاد، تخریب پوشش گیاهی مناسب و نفوذ پذیری کم سازندهای منطقه، در هنگام بارندگی به خصوص بارندگی های شدید بهاری شاهد سیلابهای فراوانی است که اغلب باعث خسارات قابل توجهی به راهها و اراضی زراعی و باغی منطقه می گردد. این موضوع باید در طراحی محیط به منظور ایجاد تاسیسات گرشگری مد نظر قرار گیرد.

همچنین با توجه به ویژگیهای زمین شناسی منطقه و وجود گسله های دره شور ، اژدها و گرمسار ، احتمال  وقوع زلزله در این منطقه وجود دارد. براساس نقشه پهنه بندی خطر نسبى زمینلرزه، منطقه بنکوه در بهنه با خطر نسبى زیاد قرار دارد.

مهمترین گسل های واقع در پیرامون منطقه گسلهای  گرمسار و اژدها می باشد که باعث زمین لرزه های فراوان در طول تاریخ بوده است .

گسل دره شور

این گسل  با راستای شمال –  جنوبی به طول 11 کیلومتر که به سمت غرب شیب داشته و از شرق کوه کلرز (ابتدای سر شاخه ای رود خشک عروس پران ) شروع شده و به سمت جنوب ادامه می یابد و در ابتدای دره شور با کمی قوس به سمت جنوب با گسل یا راندگی گرمسار مرتبط می شود . این گسل که یکی از جنباترین گسلهای منطقه گرمسار است که سازند میوسن میانی را در مسافت حدود 3 کیلومتر در طرفین خود در جحت نصف النهاری جا به جا نموده در کنار میوسن زیرین در شمال امامزاده شاهزاده حسین قرار داده است .

گسل دره شور مسبب اصلی زلزله های آبان 1324 و عاشورای 1367 و دهها زلزله دیگر بوده است .

گسل اژدها

این گسل به موازات گسل دره شور از جنوب شرقی کوه کلرز به طول تقریبی 9 کیلومتر آغاز شده و به سمت جنوب در غرب کوه اژدها به گسل یا راندگی گرمسار متصل میگردد .

گسله گرمسار

گسله ای است با راستای شرقی – غربی در شمال گرمسار که به سوی غرب ،خمهای زیادی پیدا کرده و در جنوب شرق ورامین به گسله پیشوا می رسد . در ازای این گسله بیش از 100 کیلومتر است در بخش شمال شرقی گرمسار ، گسله مرز میان سازند آبرفتی هزار دره و آبرفتهای دشت را تشکیل میدهد و آرایش هندسی این گسله نشان دهنده  ساز و کار راندگی با شیب به سوی شمال است .

زمین لرزه های زیر ممکن است به سبب جنبش دوباره گسله گرمسار رویداده باشد :

_ زمین لرزه بهار 743 دروازه های خزر (سردره ) با بزرگی تخمین زده شده 2/7 ریشتر

_زمین لرزه 11 ماه مه 1945 میلادی (21 اردیبهشت 1324 ش ) بنکوه گرمسار

_پس لرزه های زمین لرزه بنکوه گرمسار (19 ژوئن و 18 اکتبر 1945 م )

_ زمین لرزه 25 اکتبر 1983 میلادی با بزرگی 4/5 ریشتر

_زمین لرزه 22 اوت 1988 میلادی گرمسار با بزرگی 5 ریشتر

زمین لرزه های قرن بیستم گرمسا ر

_زمین لرزه 11 ماه 1945 م بنکوه گرمسار (1324 )

_زمین لرزه 2 سپتامبر 1954 م گرمسار (12 شهریور 1333 )

_زمین لرزه 30 ژوئن 1973 م گرمسار

_زمین لرزه 25 اکتبر 1982 میلادی گرمسار ( اول شهریور 1361 )

_زمین لرزه 29 مه 1983 گرمسار

_زلزله 31 مرداد 1367  

 5-3-1 کاربری اراضی

کاربری اراضی منطقه در حال حاضر شامل اراضی حاشیه رودخانه ، کوهها وارتفاعات ،اراضی زراعی وباغی می باشد.

وسعت اراضی زراعی منطقه بنکوه (شامل روستاهای بنکوه ، ناروهه ، سرآبرود، ایستگاه بنکوه ،مزرعه استا و ده سراب) بر اساس سرشماری کشاورزی سال 1382 بیش از  592 هکتار است که از این میزان 492 هکتار آن اراضی زراعی و100هکتار نیز باغ وقلمستان بوده است . سایر اراضی منطقه را اراضی اطراف رودخانه ، ارتفاعات صخره ای  وکوهها  تشکیل میدهد.

      4-1- مشخصات جمعیتی و اقتصادی روستاهای منطقه

1-4-1 ترکیب جمعیتی  روستاها

منطقه بنکوه شامل چندین  روستا ومزرعه میباشد که مجموعا به عنوان منطقه بنکوه  معروفند.مهمترین روستاها ومزارع این منطقه شامل بنکوه ، ناروهه ،سرآبرود،ده سراب ، ایستگاه بنکوه ومزرعه استا  میباشد .که دراینجا به معرفی این روستاها ومزارع میپردازیم.

ایستگاه بنکوه

ایستگاه بنکوه در ابتدای دره حبله رود و در مختصات 52درجه و 23 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 18 دقیقه عرض شمالی واقع شده است .ارتفاع این ایستگاه از سطح دریاهای آزاد 1020 متر است .

این آبادی تا مرکز شهرستان 15 کیلومتر فاصله دارد.ایستگاه بنکوه اولین ایستگاه راه آهن به سمت شمال کشور (گرگان ) است که از ایستگاه راه آهن گرمسار[1] منشعب می شود و همزمان با احداث راه آهن شمال کشور در زمان پهلوی اول شکل گرفته است.

ایستگاه بنکوه به خاطر مجاورت با حبله رو د و آب و هوای نسبتا معتدل تری نسبت به سایر آبادیها دارد و مورد توجه گردشگران و علاقمندان به طبیعت است.